Avfallsplassen

Året er 2030, og isbjørn nummer N23450 svelt. Ho vart merka av norske forskarar 15 år tidlegare på Svalbard, då ho var ein unge.

Det er ikkje berre det at mesteparten av den arktiske isen har smelta vekk i takt med den globale oppvarminga, og med den muligheita til å jakte yndlingsføda: ringsel. Langt ifrå. Dei forfedrane til N23450 som levde for 6000 år sidan, overlevde fint utan arktisk is, dei fann lett andre måtar å jakte på.

N23450 har andre problem. Dei giftige kjemikalia som i fleire tiår har blitt ført hit frå Vest-Europa, Russland og Nord-Amerika, og hopa seg opp i bjørnekroppen, har øydelagt binnas immunsystem og rota til hormona hennar.

No er ho sjuk og forvirra og kan ikkje tenkje klårt nok til å finne nye måtar å skaffe mat på. Når N23450 til slutt døyr av svolt på slutten av sommaren, er det ikkje på grunn av matmangel.

Eit paradoks

2009: Arktis er allereie i dag kan hende den mest møkkete av alle reine plasser på jorda. Det er eit paradoks: Berre nokre få skorsteinar stikk opp i den iskalde lufta. Berre ein liten handfull industrianlegg slepp ut avfallsstoff i elver og sjøar.

Likevel har mest ingen dyr på kloden så høge verdiar organiske miljøgifter i seg, som dei ca 2500 isbjørnane som held til på Svalbard.

Og dei gråkvite måsane som kretsar og skrik over Bjørnøyas stupbratte klippar, har spor etter kvikksølv i lever og musklar.

Ei kompleks gåte

Allereie for 25 år sidan hevda forskarar at forureinande stoff som kvikksølv og DDT kunne bli ført nordover med vinden frå industriområde i sør, og hope seg opp i arktiske strøk. Med fare for å skade dei dyra – og menneska – som høyrer heime der.

Men korleis desse stoffa finn vegen inn i levande vesen, og kva for verknad dei har på overlevings- og reproduksjonsevna hos arktiske dyreartar, veit vi lite om. Og enda mindre veit vi om vi ser det i lyset av global oppvarming.

Forskarar ved NTNU arbeider nå med to prosjekt som nærmar seg denne komplekse gåta frå ulike kantar. Begge er knytt til det internasjonale polaråret 2007–2008. Polaråret er eit enormt forskingsprogram der 60 nasjonar gjer ein felles innsats for å forstå meir av områda rundt polane.

Bjørnehelseprosjektet (Bear Health) ser på korleis kombinasjonen av miljøgifter og klimaendringar verker på isbjørnen.

Copol-prosjektet (forkorta frå Contaminants in Polar Regions – altså Miljøgifter i polare strøk) tek eit anna perspektiv. Det granskar opptak og overføring av miljøgifter i næringskjeda – frå dei minste dyreplankton til dyr nesten øvst på toppen, som krykkje og ringsel. Copol-forskarane vil granske korleis miljøgiftene hopar seg opp. Dei vil også estimere på kva måte global oppvarming vil forandre miljøgiftnivåa i framtida.

Dobbel uflaks

Då Jenny Bytingsvik ved NTNUs Institutt for biologi tok mastergraden, studerte ho forureiningar i polartorsk. I bjørnehelseprosjektet steller 31-åringen frå Aukra nå med ein annan art, i ein langt meir kritisk situasjon. Slik ho ser det, er prosjektets store spørsmål om isbjørnen overhovudet kan overleve klimaets luner, tatt i betraktning alle dei andre miljøproblema han er utsett for.

Dette er eit spørsmål mange har stilt, ikkje minst etter at bileta av symjande isbjørn på fortvilt leit etter eit isflak begynte å dukke opp på internettet. Om du er isbjørn, er nemleg det grunnleggjande problemet med klimaendringane nettopp dette: at det blir mindre is der du kan jakte på yndlingsføda di – ringsel – og der du kan finne deg ein make.

Men er det så farleg? Paleoklimatologane, desse som puslar saman små geologiske og miljømessige brikker for å rekonstruere tidlegare tiders klima, veit jo at isbjørnen har overlevd under langt varmare forhold. Norsk Polarinstitutt har gjort forsking som tyder på at augusttemperaturen i overflata på Nord-Atlanteren for mellom 6000 og 9500 år sidan var så mykje som fem gradar varmare enn i dag.

Bytingsvik er snar med å slå fast at farleg er det så visst. Den omtala varmeperioden fann nemleg stad lenge før menneska hadde starta med å pumpe ut industrigifter som PCB og DDT.

Desse stoffa er ikkje lette å bryte ned; vi kallar dei persistente. Dei hopar seg opp i feittet på isbjørnen, der dei påverkar vitaminopptaket og svekkar immunforsvaret. Giftene påverkar også nervesystem og hormonfunksjon – noko som i sin tur kan få konsekvensar for reproduksjonen.

– Vil isbjørnen takle denne kombinasjonen av klimaendring og miljøforureining, spør Bytingsvik.

Småbamsar i trøbbel

Mest uroande er den lumske effekten miljøgiftene kan ha på bjørnungane. Sidan giftene lett blir tatt opp i feitt, er den kraftige isbjørnmjølka full av kjemikaliar. Derfor har ungane ofte høgare giftkonsentrasjon i blodet enn dei vaksne bjørnane.

At giftige kjemikaliar kan påverke utviklinga av unganes nervesystem, er ikkje Bytingsvik i tvil om. Det store spørsmålet er korleis.

«Vil isbjørnen takle kombinasjonen av klimaendring og miljøforureining?»

Stipendiat Jenny Bytingsvik

– Vil det påverke den kognitive utviklinga og åtferda, spør ho. – Eller vil giftene etter kvart øydeleggje bjørnens evne til å tilpasse seg klimaendringane?

Bytingsvik og vegleiaren hennar, professor Bjørn Munro Jenssen, samlar nå informasjon for å finne svara. I 2007 begynte Bytingsvik og kollegaer frå dei andre institusjonane i prosjektet å ta blodprøver frå isbjørnar på Svalbard.

I løpet av to feltsesongar har forskarane tatt prøver av 120 dyr. Prøvene blir nå sjekka for ei rekke miljøgifter, og for vitamin- og hormonnivå. Thyroidhormona, til dømes, speler ei rolle i utviklinga av nervesystem og læring. Medan kjønnshormona – naturleg nok – er viktige for reproduksjonen. Det er allereie kjend at høge nivå av miljøgifter har negativ effekt på isbjørnens hormonnivå og immunforsvar. Bjørnehelseprosjektet vil prøve å finne ut kor mykje større påkjenninga vil bli med klimaendringane i tillegg.

Naturleg krystallkule

Klimaendringane vil ikkje berre gjere kloden varmare. På Svalbard vil endra vind- og straumretningar forandre havstraumane som går inn i og ut av dei mange fjordane. Dette veit forskarane, fordi det allereie skjer: Fjordane på vestsida av Spitsbergen har nå mykje større innsig av vatn frå Atlanterhavet enn før. Og – som vi veit – all vind og alt vatn som kjem frå industriområda lenger sør, ber med seg forureining i overflod, medan dei arktiske kjeldene er langt reinare.

Denne endringa gir Copol-forskarane både eit naturleg laboratorium og ei krystallkule: Ved å studere dyrelivet i fjordane og knytte det til dei ulike havkjeldene, kan dei få ein idé om Svalbards framtid i ei varmare verd.

Kan hende vil ein varmare klode bety at endra havstraumar tek med seg enda meir forureining til Arktis. Eller kan hende vil arktiske dyr enda raskare ta opp i seg giftige stoff.

– Vi treng å forstå korleis alle desse faktorane bidreg til det store biletet, seier Geir Wing Gabrielsen. Han er forskar ved Norsk Polarinstitutt som leiar den norske delen av Copol.

– Vi er ute etter kombinasjonseffekten, men det er ei enorm utfordring å finne ut av.

Blomstring og kvikksølv

Ida Beathe Øverjordet er doktorgradsstudent ved NTNU. Ho arbeider med ein bit av Copol-prosjektet, som handlar om å spore kvikksølv gjennom den arktiske næringskjeda. Sommaren 2008 drog ho og andre Copol-forskarar med båt til Kongsfjord, på Svalbards vestkyst. Der tok dei prøver av alt mogleg: frå avleiringar og planteplankton, til fisk og ulike fugleartar.

Blant artar av særskild interesse er ein dyreplanktonslekt som på latin kallast Calanus og på norsk raudåte. Raudåta har ein spesiell forbindelse til Trondheim – ho vart først beskrive av biskop Gunnerus, som også var vitskapsmann. Ho er ein av grunnane til at arktiske havområde er så produktive: Raudåte finst i enorme mengder, og blir spist av alt frå polartorsk til alkekongar.

Den arktiske raudåtevarianten, Calanus glacialis, er om lag så stor som eit sesamfrø, og beiter på algar. I arktiske farvatn veks ikkje algane før sola vender tilbake etter vinteren. Tidleg i mai har algane blomstra, og raudåtemengda har eksplodert etter vårens etegilde.

– Det var heilt utroleg, seier Øverjordet om innsamlinga. – Det var bokstaveleg talt millionar av dei i netta.

Men denne eksplosjonen i raudåteførekomsten skjer samtidig med eit anna og mindre kjend arktisk fenomen. Det har med kvikksølvavsettingar å gjere. Det er nemleg slik at når kvikksølvgassar frå fabrikkpipene blir ført med vinden nordover, går dei gjennom ei kjemisk forvandling på grunn av den arktiske soloppgangen: Kvikksølvgassen tek ei form som lett festar seg til støvpartiklar. I sin tur legg partiklane seg på snøen og blir skylt ut i havet når snøen smeltar.

Denne prosessen blei ikkje beskrive før i dette tiåret, delvis som resultat av forskinga til Torunn Berg. Ho er professor ved NTNUs Institutt for kjemi og, saman med Bjørn Munro Jenssen, vegleiar for Øverjordet.

– Ein av mine hypotesar er at den store førekomsten kvikksølv om våren fell saman med algeblomstringa, seier ho. – Så eter planktonet algane, og slik kjem kvikksølvet inn i næringskjeda.

Kosmetikkgift

Øverjordet arbeider tett saman med ein annan av Bergs doktorgradsstudentar, Anne O. Steen. Dei prøver å finne ut nøyaktig kva som skjer med det kvikksølvet som fell ned med regnet frå den arktiske himmelen etter den polare soloppgangen.

Prøvane som Copol tek, vil også bli sjekka for nye stoff, slike som miljøgifta siloksan. Han blir brukt i alt frå burgarkjeder sine frityrgryter (for at olja ikkje skal skumme) til kosmetikk, deodorantar og sjampo. Siloksan kan vere både kreftframkallande og skadeleg for reproduksjonen. Viss forskarane finn dette stoffet, vil dei vite at det let seg frakte over lange avstandar. Og at det kan hope seg opp i arktiske artar.

Av dei drygt 90 000 kjemikaliane som er i bruk i dag, reknar vi at om lag 4000 er giftige eller skadelege for miljøet. Gabrielsen frå Polarinstituttet understrekar viktigheita av å følgje med på desse utsleppa.

– Viss stoff som dette blir transportert og hopar seg opp i dyr, må vi skaffe oss reie på om det har nokon effekt, seier han.

Tekst: Nancy Bazilchuk