Mysteriet med Rembrandt og vår eigen underarm

I 1632 målte Rembrandt eit bilete. Resultatet skulle vise seg å vekkje begeistring og overrasking i fleire hundreår etterpå. Framleis kan «Dr. Nicolaes Tulps anatomiforelesning» lære oss noko om naturhistoria og vitskapen. Korleis kan det ha seg? Og kva løyndomar er det som ligg skjult i dette kunstverket?

– Eg har lenge tenkt på at eg ville studere måleriet nærare, men det var først då eg såg dette biletet av eit av mine andre kunstikon at ballen byrja å rulle, fortel dosent Alex Strømme under sitt «Forsker til lunsj»-føredrag.

Inspirert av teikneserie

Strømme står midt i rommet. Ei stillheit breier seg når han stoppar opp for å syne eit bilete på skjermen.

Det er eit utklipp frå teikneserien Asterix og Obelix, og her ser ein tydeleg korleis sjølve scena er som henta rett ut av Rembrandt sitt eige måleri. Det er ikkje store skilnadar anna enn at menneskja er erstatta med teikneseriefigurar, og liket erstatta med ein fisk.

– Vi ser korleis Asterix er den einaste som ikkje peikar inn på bilete, men korleis han ser på meg som oppdaga denne løyndomen. Dette biletet førte til at eg berre måtte finne ut kva Rembrandt sitt måleri verkeleg handla om, seier han.

Det anatomiske mysteriet

Alex Strømme ved Program for lærerutdanning (PLU) var ein av forskarane som ein i år kunne bestille som «Forsker til lunsj» i regi av Forskningsdagene. Føredraget hans handla om det meisterverket som har inntil nyleg har vore eit av legevitskapen sine store mysterium.

– Sjølve anatomiførelesinga var ikkje det mest interessante her. Det viktigaste for dei menneska som er med i dette måleriet, var å vise at dei var der. På sjølve måleriet ser vi Dr. Nicolaes Tulp saman med sju andre legar. Men kva veit vi om dette meisterverket, og kan vi slå fast kven som er hovudpersonen her?

Offentleg disseksjon

Strømme ser spørjande ut i rommet og møter blikket til publikum, før han like etter tek ordet att og på ny vender føredraget framover.

– Jo, vi veit veldig mykje. Vi veit kven som er med, og vi kan vere ganske sikre på at ein del av dei har betalt seg inn for å bli ein del av portrettet. Liket er hovudpersonen som kan fortelje oss meir om akkurat når denne situasjonen fann stad. Vi veit at det var 31. Januar 1632, og at dette er liket til den kjende forbrytaren Aris Kindt. Han vart hengt for ran, og offentleg dissekert mot sin vilje. Slike disseksjonar vart gjort opptil 1-2 gonger i løpet av året, og oftast når det var kaldt i været, slik at liket heldt seg. Ein slik disseksjon kunne fort ta eit par dagar, og det var viktig at liket var i god stand, fortel Strømme.

Djevelen ligg i detaljane

På skjermen dukkar det opp eit nærbilete av sjølve underarmen til Kindt, som ein utifrå måleriet kan sjå vart dissekert av Dr. Tulp. På denne tida var disseksjonane ei offentleg og stor hending, og legane hadde plikt til å møte opp for å få det med seg. At det var Dr. Tulp som gjennomførte disseksjonen var kanskje ikkje tilfeldig. Han var ein svært dyktig lege, som blant anna var den første til å påvise samanhengen mellom tobakksrøyk og helseskadar.

Kvifor han ville at nett denne disseksjonen skulle bli foreviga, er vanskeleg å seie, men vi veit at Dr. Tulp gav oppdraget til den framleis litt ukjente kunstnaren Rembrandt.

– Vi veit ikkje korleis dette gjekk til, eller kor mykje Rembrandt fekk for å måle biletet, men vi kjenner godt til resultatet. Ved å studere måleriet kan vi sjå at Rembrandt verkeleg kunne måle. Sjå på fargane, komposisjonen, detaljane.

Eit nytt nærbilete dukkar opp. Dette viser hovudet til ein av dei andre legane på biletet. Ein ser tydeleg korleis hårvikane har byrja å krype bakover på skallen.

Kva skjuler seg?

Før renessansen (1350-1600) hadde ein ikkje mykje kunnskap om eller fokus på anatomi. På 1600-talet hadde anatomien vorte ein del av folkeopplysninga, noko ein kan sjå att i måleriet til Rembrandt. Her ser ein Dr. Tulp forklare korleis muskulaturen fungerer ved dissekeringa av liket.

På overflata kan ein ikkje nødvendigvis sjå at det skjuler seg noko mystisk i dette måleriet, men studerer ein det nærare, kan ein finne fleire overraskande detaljar. Slik som tekstboka om anatomi som ligg oppslått framfor Dr. Tulp, kan sjå ut til å vere Andreas Vesalius sitt store meisterverk. Ein av legane har også festa blikket på denne boka, og det er tydeleg at ein i denne situasjonen var i ferd med å lære noko, utan at vi kan vite heilt sikkert kva dette faktisk var.

– Sjølve komposisjonen i måleriet er litt spesiell. Vi ser at dette er anatomien i ein underarm, og vi reknar med at personane på biletet følgjer med i denne læreboka for å sjå korleis armen ser ut. Vi ser likevel at det ikkje er alle som følgjer med på det same. Nokre av dei ser ned på armen som vert dissekert, andre på læreboka, medan atter andre ser enten direkte på Dr. Tulp eller på armen hans. Kvifor gjer dei det? Og kvifor ser det ut som veslefingeren ligg i ein spesiell positur? Det er litt pussig, og for å finne svar på det, må vi studere vår eigen underarm, seier Strømme og fører fingrane sine mot underarmen.

Ein liten teikneserie

Sjølve muskelen i underarmen er ikkje særleg lang, og han ender opp i trådar og sener som forgreinar seg ut i veslefingeren. Denne muskelen med namnet den overflatiske fingerbøyemuskelen, gjer at vi kan bøye handa og fingrane.

– Vi ser at Dr. Tulp med sin spesielle pinsett dreg tak i muskelen, og på den måten vert også veslefingeren dratt opp. Dette er ein pussig detalj som Rembrandt fekk med seg. Med denne kunnskapen i bakhovudet har vi grunn til å tru at dette er den same rørsla som Dr. Tulp viser med si eiga hand, og at det eine vitnet er oppteke av dette, medan dei andre er opptekne med å sjå korleis dette vil sjå ut i sekundet etter. Det viser oss at det er mykje som skjer i eitt og same bilete. Det er nærast ein teikneserie med mykje dynamikk og mysterium bakt inn i dette biletet, seier Strømme.

Ikkje god anatom?

Noko uvanleg med denne muskelen kjem fram av måleriet. Han er ikkje festa til riktig bein, og ein av nervane forsvinn under underarmsbeinet. I nyare tid har ein lagt skulda for dette på Rembrandt, som ein meinte måtte ha gjort ein tabbe.

– Det var ganske merkeleg at Rembrandt hadde gjort ein så stor feil, og det som kanskje var endå merkelegare, var at Dr. Tulp hadde godteke denne feilen så dyktig lege og så involvert som han var i prosessen. Kanskje var ikkje Rembrandt så god anatom likevel? Desse skuldingane ville ei gruppe nederlandske legar i 2006 rydde opp i. Dei publiserte ein vitskapleg artikkel der dei synte korleis ein for første gong hadde kopiert målerianatomien på nøyaktig same måte som Rembrandt og Dr. Tulp, og skildra kva som skjedde og kvifor.

Målt inn etterpå

I studia vart det bekrefta at Rembrandt hadde rett, og mysteriet som ein trudde var ein tabbe, faktisk skuldast ein uvanlig nerve som dei fleste menneske ikkje har, men som liket på måleriet hadde.

– Likevel kunne ikkje dei nederlandske legane reinvaske Rembrandt heilt, og det vart han heller ikkje før norske legar kom på bana i 2009 med ein artikkel i Tidsskriftet for den norske legeforening. Dei norske legane samla alle tilgjengelege data, mellom anna eit røntgenfotografi av måleriet. Då såg dei at liket var amputert, og at armen på biletet faktisk kom frå eit anna menneskje. Denne armen vart etter alt å dømme måla inn i seinare tid. Dette var truleg eit eige preparat som var losna på førehand og som så var lagt tilbake i ein positur som ein ser på måleriet. Difor hadde Dr. Tulp godteke denne feilen, og det er faktisk vi som i ettertid har konstruert eit mysterium, seier dosenten og smiler.

Forskningsdagene har i mange år hatt konseptet «Forsker til lunsj», der forskarane kjem ut til skulen, klubben eller jobben til folk, og held uhøgtidlege føredrag som engasjerer og inspirerer. Strømme var i år ein av forskarane ein kunne bestille til lunsjen. I sitt føredrag tok han Rembrandt sitt måleri som utgangspunkt for å formidle interessa for anatomi i ei samankopling med naturvitskapen si utvikling. Han har funne ut at verken Rembrandt eller Tulp var dårlege anatomar, men kanskje viktigast av alt; korleis eit snart 400 år gamalt måleri kan vere interessant i ein naturhistorisk og vitskapleg samanheng den dag i dag.